محرم و آیین کهن علم گردانی در هرمزگان

به گزارش قشم ۲۴؛ هرمزگان تجلیگاه شور و شعور حسینی اقوام ایرانی است؛ علم گردانی یکی از باشکوه‌ترین و ماندگارترین مراسم‌های دیرینه محرم در این استان که حتی با گذشت چند قرن هنوز پابرجا مانده و هر ساله همراه با عزاداری سایر اقوام ایرانی مقیم استان با رسم‌ها و نواهای خاص، جلوه ویژه‌ای به آن بخشیده است.

«علم» به طور معمول از چوبی بلند و محکمی به طول حدود ۲ و نیم تا سه متر ساخته شده که پارچه‌ای سیاه به دور آن پیچیده شده و بر فراز و نوک این چوب قبه‌ای گنبدی شکل و یا سرپنجه ای از جنس برنج نصب شده که نقش پنج انگشت در بالای علم وجود دارد؛ این پنج انگشت نشانه انگشتان بریده حضرت ابوالفضل العباس(ع) است و از بالا تا پایین علم نیز با پارچه‌های رنگارنگ تزیین شده است.

رخت علم که پارچه‌های متعددی است با رنگ‌های مختلف پوشیده می‌شود و سرعلم که به (سر شده) معروف است، دارای نقش‌های متعددی است.

قربانی کردن و توزیع نذورات نیز از دیگر برنامه هایی است که هنگام علم گردانی انجام می‌شود و هر کس هر نذری دارد در هنگام ورود عَلم به منزلش انجام می‌دهد.

بیشتر حسینیه های هرمزگان به ویژه در شهر بندرعباس و میناب با آغاز ماه محرم به نام یکی از امامان معصوم (ع) علم می‌بندند و آن را در محله ها همراه با دسته های سینه زن می‌گردانند که این گردش علم را ( پَرسه) می‌گویند.

هرمزگان با پیشینه تاریخی، فرهنگی و آیینی خود همواره در ارائه فرهنگ‌ها، آیین‌ها و سنت‌های عاشورایی پیشگام است و برخی از این سنت‌ها با گذشت قرن‌ها همچون علم بندی، علم گردانی، عَلَم شویی، آیین علم پیغمبر در میناب، سینه‌زنی نشسته، چک چکو، تعزیه خوانی ماندگار و دیدنی شده است؛ به گونه ای که مردم و فعالان مذهبی استان، عزاداری ماه محرم را با برگزاری این آیین آغاز می‌کنند.

آیین کهن علم شویی در بندرعباس

همزمان با فرا رسیدن محرم و شروع آیین‌های عزاداری، یکی از آیین‌های کهن هرمزگان در این ایام که جلوه خاصی دارد شست و شوی علم‌ها در آب ساحل خلیج فارس است.

آیین شست و شوی علم‌ها به این صورت است که در واقع فعالان مذهبی وعلم کِشان منبر گپ بندرعباس یا حسینیه ۱۲ امام، ۱۲ علم را را از اتاقی (حجره داخل منبر) که در خود منبرگپ است و مخصوص وسایل و تجهیزات مراسم محرم است، هرساله در ایام عزاداری اباعبدالله الحسین(ع) به صحن منبر آورده و سپس با یک دستگاه خودروی وانت به ساحل خلیج فارس محله خونسرخ بندرعباس انتقال داده و هر یک از افراد علمی که از جنس چوب صندل بوده را به دریا به می‌برد و تطهیر می‌کند.

مردم بومی و عزادار بندرعباس برای شست و شوی علم ها تا سینه به درون آب دریا می‌روند و با فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد(ص) و خواندن دعاهای مخصوص، علم‌ها را تطهیر کرده و غسل می‌دهند که به این آیین غسل علم هم گفته می‌شود.

پس از شست و شو، علم ها را با احترام و صلوات به حسینیه منبر گپ برمی گردانند و عزاداران بعد از نماز مغرب و عشا در مراسمی ویژه با نام آماده‌سازی علم‌ها آن‌ها را با پارچه‌های رنگی اهدایی و نذری مردم تزیین کرده و بر روی آن‌ها پنجه (سَرشده) که از قبل با گلاب شست و شو داده شده، نصب می‌کنند.

گفته می‌شود علم شویی آیین ماندگار و به جامانده از اواخر دوران قاجاریه در ایران بوده است و روایت آن چنین است که این علم‌ها روزگاری از طریق دریای هند وارد خلیج‌فارس شده‌اند.

قدیمی‌ها براین باورند که روزگاری فردی تمامی بزرگان شهر را صدا زده و می‌گوید ۱۲ چوب‌ از جنس صندل به شکل علم از کرانه دریای هند به سمت ساحل بندرعباس آمده است، اهالی این چوب‌ها را از آب گرفته و خشک می‌کنند و به نزدیک‌ترین محل یعنی مسجد ۱۲ امام می‌برند و مشاهده می‌کنند که بر روی هر کدام از این چوب‌ها نام مبارک یک امام حک شده است.

البته معلوم نیست که این چوب‌ها از کجا آمده‌اند و چگونه این اسمای متبرک بر روی آن‌ها نقش بسته است و عزاداران بومی کهنسال به نقل از بزرگترهایشان می‌گویند این چوب‌ها به اذن خدا برای مردم این شهر فرستاده شده و به همین علت برایشان اهمیت خاصی دارد.

منبر گپ (میانشهر) یا منبر ۱۲ امام یکی از قدیمی‌ترین و بنام‌ترین منبرهای شهر بندرعباس بوده که می‌توان گفت نخستین منبری است که توسط مومنان مهاجر حیدرآباد از کشور هندوستان که در واقع ایرانی الاصل بوده و در محل میدان بلوکی سابق (اطراف ساختمان زیتون) زندگی می‌کرده‌اند، ساخته شده است.

این «منبر گپ با قدمتی ۴۰۰ ساله یکی از منبرهای بزرگ استان هرمزگان است، که بانیان آن در مناسبت‌های مذهبی و بویژه ایام محرم و عزاداری اباعبدالله حسین(ع) به اجرای تعزیه خوانی، مداحی و سینه زنی می‌پردازند؛.
مسوول این منبر پیش از این مرحوم «ملامحمد ژیانفر» بود و اکنون پس از ایشان فرزندشان عهده دار این مسوولیت شدند.

علم گردانی یا دعوت از علم

علم گردانی یکی از مراسم‌های سنتی و منحصر به فرد هرمزگان است که در گوشه و کنار استان با شور و حال خاصی برگزار می‌شود؛ این مراسم تاریخی که سابقه چند ۱۰۰ ساله دارد با آغاز ماه محرم شروع می‌شود از این رو نام هر کدام از معصومان(ع) روی یک علم می‌بندند و بعد از آن به همراه دسته‌های سینه زنی آن را در شهر می‌گردانند که به اصطلاح محلی «پرسه» می‌نامند.

پیشکسوتان علم گردانی متعقدند که مشهورترین علم ها در آیین علم گردانی شامل علم حضرت ابوالفضل (ع)، ۲ علم (علم پیامبر(ص) و علم صاحب الزمان(عج)، امام رضا (ع)، زین العابدین (ع)، امام حسن (ع)، علم رسول الله (ص) و علم صاحب الزمان (عج) است.

برخی از علم ها از جمله علم جریده که در مراسم تعزیه خوانی نیز از آن استفاده می‌شود و منصوب به علم حضرت عباس (ع) بوده، از احترام بیشتری برخوردار است.

مهم ترین بُعد علم گردانی، اعلام فرا رسیدن محرم و شروع آیین‌های عزاداری است که عزاداران هر روز صبح از مسجد، حسینیه و تکایای خود بیرون آمده و با پرسه در کوچه‌ها و محله‌ها همراه با سینه زنی و نوحه خوانی به جمع آوری نذورهای مردم در بین خانه‌ها می‌پردازند.

خانواده‌هایی که به هر نیتی نذر کرده‌اند و حاجتی دارند، از روز سوم تا نهم محرم علم‌ها را به خانه خود دعوت کرده و در مراسمی با حضور فعالان حسینیه و اقوام و همسایگان به عزاداری و سفره نذری می‌پردازند.

در روز عاشورا هم علم کشان در یک صف و در یک راستا حرکت می‌کنند و کسانی که حاجتی دارند، برای حاجت روا شدن، شربت و شیرینی پخش می‌کنند.

پس از پایان دهه محرم، پارچه‌های تزیینی علم‌ها که نماد عزا هستند، باز شده و برای محرم سال آینده در حسینیه می‌گذارند.

آیین کهن علم پیغمبر در میناب

مراسم علم‌ گردانی در بعد از ظهر روز پنجم ماه محرم شروع می‌‌شود و علمی که به نام پیامبر (ص) نام دارد از منبر مولا (حسینیه ماتم قلعه) به همراه سایر علم ها منتصب به امامان اطهار(س) به طرف بلوار ساحلی و میدان ولایت میناب حرکت می‌کند.
این علم در بین مسیر در حوالی حسینیه صاحب الزمان (عج) (منبر لب رودخانه) علم منتصب به صاحب الزمان (عج) نیز به پیشواز آن می‌آید و در این مکان مردم با ارادت خاص به امام حسین (ع) و شور هر چه تمام به عزاداری و مدیحه‌ سرایی می‌ پردازند و گوسفند قربانی می‌ کنند و شربت و شیرینی بین همدیگر توزیع می‌کنند.
مردم ابتدا پس از حضور در حسینیه ماتم قلعه و برپایی مراسم نوحه خوانی و سینه زنی سنتی، راس ساعت ۱۵ از این حسینیه به سمت حسینیه لب رودخانه و برای ادای احترام به روح بنیانگذار این آیین (حاج عبدالصمد عبدالصمدی و شیخ حسن شیخ میرزا) حرکت و پس از توقف کوتاه و قرائت فاتحه و نیز بیرون آمدن علم صاحب الزمان (عج) و ملحق شدن به سایر علم‌ها، علم پیغمبر (ص) در جلو جمعیت و مابقی علم‌ها پشت سر آن به حرکت خود از میدان استقلال به سمت میدان شهدا و از آنجا به میدان ولایت و در نهایت به سمت بلوار ساحلی (حسینیه لب رودخانه) ادامه می‌دهند.
شرکت کنندگان با طی کردن مسیر خیابان‌ های شهید جهانگیر امینی و آموزش و پرورش، روبروی مسجد صاحب الزمان (عج) چند لحظه متوقف می‌‌شوند و برای دیگر دست اندرکاران آیین علم پیغمبر (ص) که قبرهای آنان در همین مکان قرار گرفته و مدفون هستند، فاتحه می‌دهند.
عزاداران حسینی پس از رسیدن به این حسینیه به همراه سیل خروشان جمعیتی که منتظر رسیدن علم‌ها هستند، در قالب گروه‌ها و دسته‌ های عزاداری تا پیش از فرا رسیدن نماز مغرب و عشا به سوگواری می‌‌پردازند و عشق و ارادت خود را نسبت به امامان معصوم (ع) به ویژه سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفایش نشان می‌‌دهند.
مردم و بزرگان منطقه میناب بر این عقیده‌اند که چون حضرت مهدی (عج) از دیگر امامان و معصومان از لحاظ سن و سال کوچک ‌تر است، برای سلام کردن به آنان و پیامبر(ص) پیش ‌قدم شود و به همین شیوه علم هر امامی را که کوچک ‌تر است به استقبال علم دیگر امامان و پیامبر(ص) می‌‌برند و سلام می‌ دهند و سپس عزاداری در مقابل حسینیه میانی، تا غروب آفتاب ادامه پیدا می‌کند.

باور مردم این دیار بر این است که در آخرالزمان، حوادثی بدین گونه اتفاق خواهد افتاد و مردم از نقاط مختلف برای حمایت و یاری امام خود بسیج خواهند شد.
علم صاحب الزمان (عج) و علم پیامبر(ص) تنها علم هایی هستند که از حسینیه خارج نمی‌شود و در سطح شهر گردش نمی‌کنند و تنها علم پیامبر (ص) روز پنجم محرم و عاشورا در محل حسینیه به دیدار علم صاحب الزمان (عج) حرکت داده می‌شود.
روز عاشورا نیز به مانند روز پنجم محرم همین مراسم انجام می‌شود و پس از مراسم ظهر عاشورا پوشش و رخت رنگی علم ها عوض می‌شود و علم ها مشکی پوش می‌شوند و تا روز اربعین حسینی با همین پوشش در حسینیه نگهداری می‌شوند و بعد از آن غسل داده و تا سال بعد نگهداری می‌شوند.

علم شمشیری قشم

علم شمشیری نیز از دیگر آیین های کهن با قدمتی بیش از ۹۰۰ ساله، یادگاری به جا مانده از ساکنان موسوم به حیدرآبادی جزیره قشم است و هرساله در هفتم ماه محرم در این جزیره برگزار می‌شود.

این برنامه با مراسم خاص و با پای پیاده از راه بیابان به شهر برگردانده می‌شود که در این روز بسیاری از شهرهای مختلف استان هرمزگان برای عزاداری همراه این علم به قشم رفته و این مراسم با شوری خاص برگزار می‌شود.

محبان حضرت علی(ع) با پای پیاده علم شمشیری را از مسجد علی ابن ابیطالب (ع) شهر قشم به روستای حمیری قشم در فاصله ۱۱ کیلومتری می‌‌برند و بعد از ظهر در میان استقبال زنان و مردان بسیاری که برای نذر گوسفند و غیره به پیشواز می‌‌آیند، به مکان اصلی اش باز می‌ گردانند.

در این مراسم دسته ها و هیات های مذهبی با پای پیاده علم شمشیری را از مسجد علی ابن ابی طالب (ع) شهر قشم به روستای حمیری که در فاصله ۱۱ کیلومتری جزیره قرار دارد می‌برند و پس از عزاداری و سینه زنی و پخش نذورات، قبل ازغروب آفتاب این علم را به جای اصلیش بازمی گردانند.

آیین چک چکو یا سنگ زنی

چک چکو یا سنگ زنی از آیین‌های ویژه و شاخص مردم هرمزگان در ایام محرم بوده که عزاداران از اول تا پایان دهه محرم با ۲ قطعه سنگ و یا چوب کوچک (به شکل مربع یا دایره ) این سنت را به شکل خاصی اجرا می‌کنند.

این مراسم همراه با عَلَم گردانی است به این صورت که دسته ی سینه زنان دایره وار علم حضرت عباس (جریده) را در میان می‌گیرند و همراه با نوحه خوانی به جای سینه زدن، ۲ قطعه سنگ را همراه با چرخش‌های موزون به هم می‌زنند و با این کار با رفتن به در خانه‌ها اقدام به جمع آوری پول و نذورات برای هیات‌های عزادارای خود می‌کنند.

این سنت دیرینه که بیشتر در شهر میناب و بندرعباس وروستاهای اطراف‌ آنها اجرا می‌شود، سنگ زنان به هنگام رسیدن به در هر خانه‌ ای همه یک ‌صدا و یک ریتم در حالی‌ که سنگ‌ها یا چوب‌ ها را در بالای سر به هم می‌ زنند، می‌ گویند «‌چک چکو ماه محرم رسید» که صاحب‌ خانه با شنیدن این نوا با خبر می‌ شود و شربت و شیرینی و یا پولی را به دسته ها می‌دهد و این روند ادامه پیدا می‌‌کند تا تمام محله را بگردند.

سنگ زنان به شکلی هماهنگ، هم ‌نوا با نوحه‌ خوان، بیتی از نوحه که در اصطلاح به آن «ترجیع‌ بند» گفته می‌شود را می‌خوانند و نوحه‌ خوانی «دم» را تکرار می‌ کنند که این آیین جزو میراث معنوی و ناملموس هرمزگان است که به ثبت ملی کشور نیز رسیده است‌.

بومی‌های هرمزگان و همه اقوام ایرانی ساکن این استان از جمله بوشهری ها، آذری ها، لر زبان‌های فارس، لرستانی‌ها، کردها، لاری‌ها، اصفهانی‌ها، بلوچ‌ها، خراسانی‌ها، کرمانی‌ها، یزدی‌ها و عرب زبان‌های های مقیم این شهر مسجد، حسینیه و تکیه با هیات های جداگانه ای برای خود دارند و هر یک با فرهنگ و زبان مادری خود نوحه سر می‌دهند و نذرهای آنان نیز بر پایه پخت سنتی و محلی مناطق خودشان است.

این هیات‌ها به همراه دیگر هیات‌های بومی منطقه هرمزگان در روز تاسوعا و عاشورا با برگزاری آیین‌های ویژه ای ضمن عزادای در سوگ سرور و سالار شهیدان نمادی از وحدت دینی را در این نقطه مرزی به نمایش می‌گذارند.

استان هرمزگان دارای یک‌هزارو ۵۹۲ هیات عزاداری بوده که هر ساله در ایام عزاداری‌ها به ویژه در دهه محرم با برپایی مجالس‌ سوگواری، عزاداری، سینه زنی سنتی و زنجیرزنی و دیگر سنت‌های این ماه عشق و ارادت خالصانه خود را به سید و سالار شهیدان و یاران باوفایشان ابراز می‌داشتند.

بیش از ۳۰ هیات قومی و غیربومی از شهرستان‌های مختلف کشور و از قوم‌های کرد، لر، عرب، ترک و آذری در هرمزگان دایر است که هر کدام آیین‌ها وسنت‌های مخصوص به خودشان را در ایام محرم در این استان برپا می‌کنند.

قشم ۲۴/ ایرنا